Spisz

Udostępnij!

Spisz to kraina o  burzliwych dziejach i  zmieniających się w  ciągu wieków granicach, rozciągającą się na terenie dwóch krajów: Słowacji i Polski. Od północy i zachodu Spisz sąsiaduje z  Podhalem, na wschodzie z  Szaryszem, na południu z  Abowem i  Gemerem, na południowym zachodzie z  Liptowem. Spisz dzieli się na następujące części: Spisz południowy (ze Spiską Nową Wsią), Spisz środkowy (z  Lewoczą i  Kieżmarkiem), Spisz północno-wschodni (ze Starą Lubowlą i  przyległymi miejscowościami) oraz Zamagurze Spiskie, które jak sama nazwa wskazuje, leży na północ od Magury Spiskiej. Przeważająca część Spisza, który zajmuje ok. 22 tys. km, rozciąga się w  granicach Słowacji, ale ok. 195 km2 należy do Polski. Polski Spisz, a  ściśle mówiąc część Zamagurza Spiskiego położony jest w południowej części Małopolski, w widłach rzeki Białki i  Dunajca. Od wschodu otaczają go Pieniny, od północy Niżne Podhale z  Gorcami, od zachodu Skalne Podhale z  Kotliną nowotarską, od południa historyczne Zamagurze Spiskie przecina granica państwowa. Polski Spisz obejmuje swym zasięgiem 14 miejscowości spiskich. Są to: Falsztyn, Frydman, Kacwin, Łapszanka, Łapsze Niżne, Łapsze Wyżne, Niedzica, Trybsz (gmina Łapsze Niżne); Czarna Góra, Rzepiska, Jurgów (gmina Bukowina Tatrzańska); Dursztyn, Krempachy, Nowa Biała (gmina Nowy Targ).

Przypuszcza się, że do XI wieku cały teren Spisza należał do Polski. W  1108 roku Spisz przeszedł w  ręce węgierskie, a  władcy węgierscy sprowadzili pierwszą falę osadnictwa z  Niemiec, jednak te pierwsze osady zostały zniszczone w  1241 roku przez najazdy tatarskie. Wkrótce ruszyła kolejna akcja kolonizacyjna, kiedy to król Bela IV sprowadził osadników z  Saksonii. Utworzyli oni osobną prowincję ze stolicą w  Lewoczy, na której czele stał komes podległy żupanowi spiskiemu. Z  początkiem XIV wieku Zamagurze wchodziło w  skład feudalnego tzw. klucza dunajeckiego, nadanego przez króla węgierskiego rodowi Berzeviczych, którzy około 1330 roku zbudowali najbardziej dziś znaną budowlę polskiego Spisza, tj. niedzicki zamek. W 1412 roku król Władysław Jagiełło pożyczył królowi Węgier Zygmuntowi Luksemburczykowi 37 tysięcy kop groszy praskich, za co przejął w zastaw 13 miast spiskich. Utworzono w nich starostwo spiskie. Pozostawały pod polską administracją do 1769 roku, czyli przez ponad 350 lat. Strona polska uważała te tereny za przynależne do Rzeczpospolitej, strona węgierska za odwiecznie węgierskie. W  1490 roku sąd rozjemczy we Wrocławiu, uznał sprawę za przedawnioną, przyznając tym samym sporny teren Polsce. Podczas konfederacji barskiej Austria zagarnęła starostwo spiskie, potem czorsztyńskie, nowotarskie i  sądeckie, tworząc na ich miejscu prowincję 16 spiskich miast z  ograniczoną autonomią.

Po I  rozbiorze Polski Austria włączyła starostwo spiskie do Węgier, a  pozostałe do Galicji. Zamagurze Spiskie pomimo tego, że zasiedlone było przeważnie ludnością polską do Starostwa Spiskiego nie należało. Zróżnicowane etnicznie osadnictwo na Spiszu i  jego zmienna przynależność do różnych organizmów państwowych sprawiły, że skład narodowościowy ludności Spisza przed rokiem 1918 był złożony. Większość ludności, zwłaszcza wiejskiej, stanowili Słowacy, na północy mieszkało sporo ludności etnicznie polskiej, w miastach zamieszkali liczni Niemcy, na południu zaś Węgrzy. Na przełomie XIX i  XX wieku w  dobie intensywnej madziaryzacji istotne stały się problemy narodowościowe i językowe, zwłaszcza gdy w 1907 roku weszła w życie ustawa, która nakazywała przymusowe nauczanie języka węgierskiego w szkołach spiskich. Na Spiszu zaczął się rozwijać narodowy ruch słowacki, a  nieco później polski. Głównymi ośrodkami działalności polskiej przed I  wojną światową były Łapsze Niżne (zwane „Małą Warszawą”), Lendak i  Jurgów. W  latach 1918-1920 trwał konflikt pomiędzy Polską i Czechosłowacją o przebieg granicy państwowej na Spiszu.

Decyzją mocarstw zachodnich w 1920 roku Polsce przydzielono 14 wsi spiskich, a  reszta Spisza pozostała w  granicach Czechosłowacji. We wrześniu 1939 roku oddziały słowackie u boku Wermachtu uczestniczyły w  agresji na Polskę. Miesiąc później Niemcy zajęty polski Spisz przekazali Republice Słowackiej, a granica między Generalnym Gubernatorstwem a Słowacją przebiegała tak jak w 1918 roku. Ten stan trwał do końca wojny w 1945 roku. Po okupacji przywrócono granicę państwową z 1920 roku, w ramach której polska część Spisza (14 wsi) jest integralną częścią państwa polskiego.

Spisz jest krainą, która do dziś zachowała pewną odrębność i  różni się nieco od sąsiednich: pienińskiej i  podhalańskiej. Z punktu widzenia etnografii, w kulturze materialnej mieszkańców Spisza można odnaleźć elementy węgierskie, niemieckie, słowackie, polskie, wołoskie. Mimo niewielkiego obszaru jaki zajmuje, na polskim Spiszu wyodrębnia się trzy odmiany (subregiony) o  charakterystycznej gwarze i  stroju ludowym: jurgowska, kacwińska i trybska. W jurgowskiej odmianie męskiej stroju widoczne są wspólne cechy ze strojem podhalańskim: cyfrowane portki, serdaki, kierpce. W odmianie kacwińskiej i trybskiej typowe są zielone kamizelki i buty z cholewami. W gwarze spiskiej zaliczanej do gwar małopolskich występują liczne madziaryzmy i  słowakizmy, których źródłem była administracja szkolna i  kościelna. Sąsiedztwo górali spiskich z  Niemcami oraz Rusnakami sprawiło, że w  słownictwie górali spiskich są także wpływy słownictwa rusińskiego i niemieckiego. Po burzliwej historii tego regionu, w okolicy pozostały warte zwiedzenia obiekty – niedzicki zamek z  tajemniczą historią testamentu Inków, zabytkowe kościoły, unikatowe piwnice frydmańskie, czy niespotykane gdzie indziej w Polsce kacwińskie sypańce. Warto też odwiedzić Spisz po stronie słowackiej: Czerwony Klasztor, zamek lubowelski, Zdziar czy choćby Lendak. Bez spaceru po placu Mistrza Pawła w Lewoczy i zabytkowym centrum w Kieżmarku nie sposób uchwycić hybrydycznej specyfiki Spisza, który jest przecież mozaiką stylów, języków i upodobań.

źródło/mapka / książka Spisz Kraina wielu kultur

Autor fotografii/ Marcin Pająk