Na polskim Spiszu dawniej strój ludowy był noszony na co dzień. Dzisiaj kultywowany jest głównie przez zespoły regionalne, a Spiszacy ubierają się jedynie w paradne stroje, zakładając je w czasie świąt i na różne uroczystości.
Badania etnograficzne przeprowadzone przez Edytę Starek, wykazały, że już w latach 50. XX w., ludowy strój spiski występował bardzo rzadko. Ludność chowała do skrzyń i szaf tradycyjne stroje, zastępując je modną i tańszą odzieżą fabryczną, zakupioną w mieście. Analizę i historię rozwoju spiskich strojów, jakie zachowały się na terenie 15 wsi polskiego Spisza, E. Starek szczegółowo zrekonstruowała aż po około 1870 r. (w: Strój spiski, Poznań 1954).
Strój spiski cechuje imponujące bogactwo zdobień i haftów, atrakcyjność i pomysłowość kroju, dopracowanie szczegółu, ciekawa kolorystyka oraz funkcjonalność. Należy podkreślić, że ubrania były wyrabiane samodzielnie przez mieszkańców wsi z rodzimych materiałów. Szyto je z sukna domowej roboty bądź samodziałowego płótna lnianego. W środowisku wiejskim wyprawiano także skóry owcze na serdaki (dlatego najstarsze z nich były białe ze skór niebarwionych) oraz wykonywano kierpce z naturalnej świńskiej skóry, tzw. „spyrcoki”, noszone jeszcze do 1905 roku (buty wysokie czarne z cholewami nosili tylko najbogatsi gazdowie).
Strój ukształtowany na Spiszu różni się od strojów regionów sąsiadujących i wykazuje wpływy wielu grup etnicznych tu zamieszkujących. Wszak na przestrzeni dziejów stykały się tu obok polskich wpływy węgierskie i niemieckie, a także wołoskie. Każda z tych kultur posiadała odrębne cechy, które przenikały się w ciągu kilkuset lat tworząc barwną mozaikę stylów i upodobań. Wpływy węgierskie zaznaczyły się przede wszystkim w nazewnictwie np. gombos to guzik, borytasy – pętlowe ozdoby spodni (występowały m.in. w Krempachach, Łapszach Niżnych), zdobnictwie zarówno stroju męskiego jak i kobiecego, oraz na kroju np. w męskich kapeluszach filcowych zwanych „węgierskimi”– o szerokim do góry wywiniętym rondzie, kupowanych na terenie miast spiskich, noszone np. w Niedzicy.
W momencie przyłączenia obszaru dzisiejszego Spisza do Polski, nastąpiła zmiana źródła zaopatrywania się w materiały odzieżowe, ozdoby i dodatki. Wcześniej Spiszacy udawali się do Spiskiej Starej Wsi, Kieżmarku bądź Lubowli po zakupy, teraz znajdowali tkaniny i kupowali gotowe ubrania w Nowym Targu i Krościenku. Na wzór i krój stroju coraz większy wpływ miała moda podhalańska. Na terenie Polskiego Spisza wykształciły się trzy odmiany stroju spiskiego: jurgowska, kacwińska i trybska, chociaż w każdej z czternastu wsi na Polskim Spiszu można znaleźć cechy typowe dla każdej miejscowości.
Jurgowska odmiana stroju spiskiego
Spośród 3 wymienionych odmian, to najbardziej nietypowy strój spiski, gdzie zarówno w ubiorze kobiecym jak i męskim widać szereg elementów niespotykanych na innych terenach Spisza. Odmiana jurgowska obejmuje Jurgów, Czarną Górę i Rzepiska – wsie położone u podnóża Tatr, bezpośrednio sąsiadujące z Podhalem. Występuje tu bardzo bogate zdobnictwo zarówno w stroju damskim, jak i męskim. Typowe odzienie kobiece składa się z białej koszuli, której rękawy są wyszyte haftem krzyżykowym w kolorze brązowym lub czarnym. Występują również koszule tzw. treluchowe, uszyte z lnu o splocie przypominającym ryps, zdobione czerwonymi pasami na rękawach. Mankiety koszul wykończone są koronką wykonaną na szydełku lub bawełnianą wstawką, nazywaną „śtykuwanie” lub „śtykieraj”, od słów sztukować lub nadstawiać. Pod spódnice mieszkanki tej części Spisza zakładały białe falbaniaste halki. Spódnica była uszyta z czerwonej wełenki, ozdobiona złotymi galonami u dołu. Na szczególne uroczystości Spiszanki wyciągały ze skrzyń tkane ręcznie białe rańtuchowe spódnice. Na wierzch nakładały biały fartuch lub krótki fartuszek. Gorsety miały różne kroje, wzory i kolorystykę. Do czerwonej spódnicy kobiety zakładały kabotek z jangliji tj. czerwony gorset z wyciętymi zębami, ozdobiony złotą taśmą. Na głowie kobiety zamężne nosiły czepiec i chustkę z drukowanej bawełny, wełenki lub śtofu. W czasie świąt zakładały białe chusty tiulowe. Natomiast panny miały zapleciony warkocz, związany wstążką. Nie mniej bogaty był strój męski. Odmiana jurgowska męskiego stroju znacznie różniła się od pozostałych obszarów Spisza. Portki z białego sukna zdobiono dużymi, wielokolorowymi parzenicami z motywami kwiatowymi i tzw. ślomockami. Mężczyźni nosili białe koszule z rozszerzanymi rękawami, na to skórkowe, bogato wyszywane serdaki z kolorowymi pomponikami zamiast guzików. Na głowę zakładali czarny kapelusz, taki sam jak na Podhalu. Dodatkiem był szeroki skórzany pas z mosiężnymi ćwiekami.
Kacwińska odmiana stroju spiskiego
Odmianę kacwińską nosili mieszkańcy Kacwina, Łapsz Niżnych i Wyżnych, Łapszanki, Frydmana, Falsztyna i Niedzicy.
Na codzienny strój kobiecy składały się: koszula bawełniana z rękawami długimi lub krótkimi, spódnica zwana „kanafoską”, zapaska, gorset zwany „lajbikiem” i buty. Kanafoski uszyte były z czerwonego materiału tkanego w cienkie prążki. W zależności od układu prążków kanafoska nosiła nawę „bioło”, „miysano” lub „cyńcowo”, czyli tęczowa. Do spódnicy noszono białe bufiaste koszule i gorset zwany lajbikiem, który szyto z aksamitu, tybetu lub delinu. Spódnice szyto także z wełny, adamaszku śtofu, a nawet z atłasu. Nazywane były: kartonką, kidlem lub suknią. Na wierzch kobiety nakładały fartuchy z ciemnego materiału, a w czasie świąt i uroczystości – białe, haftowane lub wykończone koronką, zapaski. U mężatki włosy były spięte w „cubę”, a na nią nałożona była chustka, która tworzyła charakterystyczne wypukłości. Mężczyźni nosili kamizelki, zwane również lajbikami. Na plecach było wyhaftowanych siedem tulipanów, pod nimi serce i gwiazdki, na przodzie, symetrycznie, też po siedem tulipanów. Mężczyźni nosili białe koszule z kołnierzami i bufiastymi rękawami, a także białe sukniane spodnie, skromnie ozdobione ułożonymi w pętlice parzenicami, zwanymi borytasami. Na głowę zakładali kapelusz z wysokim rondem i czerwoną wstążką
Trybska odmiana stroju spiskiego
Odmiana trybska stroju spiskiego spotykana jest, poza Trybszem, również w Dursztynie, Krempachach i Nowej Białej. Ma ona pewne cechy odmiany kacwińskiej uwidocznione w kroju sukman męskich i zielonych „lajbikach” oraz kapeluszach z krezami podwiniętymi do góry. Zasadnicze różnice widoczne są w sposobie zdobienia spodni i sukman. Na ogół w tej odmianie nie stosowano „borytasów”, a sukmany ozdabiano haftem. W stroju kobiecym elementem wspólnym są spódnice z kanafasu, „lajbiki”, zapaski i chustki na głowę. Spódnice i gorsety były uszyte z różnych materiałów o różnorodnej kolorystyce – od białej, przez jaskrawożółte, zielone i niebieskie, po kwieciste tybety i kaszmiry. Spotykało się też brązowe wełenki, śtofy i deliny. Niektóre ozdobione były małymi kwiatkami z jedwabnych nici. Gorsety najczęściej obszywano złotą lub srebrną pasmanterią. Białe bufiaste koszule były wykończone śtykuwaniem, czyli fabryczną koronką, lub hekluwanom, czyli koronką wykonaną szydełkiem. Zdarzały się – podobnie jak w Jurgowie – koszule treluchowe. Zapaski, w kolorach białym, niebieskim i czarnym, były plisowane. Na głowę Spiszanki zakładały czepiec i chustę: tybetkę, stofową lub delinową. Kobiety nosiły też spódnice, gorsety, koszule i fartuchy dekorowane w lilie, tulipany, róże i stokrotki. Motywy roślinne wykonywano na krosnach. Spiszacy z Krempach i Nowej Białej nazywali cyfrowane portki,czyli wyszywane spodnie – cifruwane nogawice. Tutaj parzenice w formie pętlicy były w kolorze czerwono-granatowym.W Trybszu i Dursztynie parzenice przypominały kształtem podhalańskie. Miały wyszyte ślimocki i kogutki, zakończone motycką. Szerokie rękawy białych koszul były bez mankietów, a zamiast kołnierzyka koszule miały stójkę. Na wierzch mężczyźni nakładali sukmany z ciemnego sukna. Z przejawem kultury, którymi były stroje ludowe spotykamy się coraz rzadziej również na słowackim Spiszu. Noszą je jeszcze starsze kobiety i dziewczęta jedynie w święta, mężczyźni zaś ubierają niektóre jego części jeszcze przy wykonywaniu niektórych prac gospodarczych, w lesie czy w domu. Tradycyjny strój ludowy kobiet i mężczyzn na Spiszu był bardzo prosty i funkcjonalny. Podstawowe materiały wykorzystywane do jego produkcji to: płótno lniane domowej roboty (rzadziej konopne), gęsto drukowane na niebiesko, sukno wełniane, skóry i futra. Z czasem weszły inne tkaniny takie jak m.in. brokat, jedwab i kaszmir. Coraz częściej stosowano fabryczne ozdoby, dekoracyjne naszycia i guziki kupowane na jarmarkach i w sklepie. Krój stroju zależał od grupy wiekowej i okazji – inaczej wyglądał strój do pracy i strój odświętny. Odzież w tej rozległej części północnej Słowacji była zróżnicowana, posiadała wiele odmian i wariacji różniących się według poszczególnych ośrodków lokalnych.
Jednym z ważniejszych był Ździar. Podstawowym elementem tutejszego żeńskiego odzienia była halka (bendľačka), na którą nakładało się koszulę z długim rękawem przetykanym czerwonym pasem (w dni świąteczne) lub z krótkim rękawem (na co dzień i do pracy). Na koszulę nakładało się wykrochmaloną spódnicę z białego płótna, gęsto drukowaną na niebiesko lub w kratkę, a na to wierzchnią spódnicę w czerwone pionowe pasy, zszytą z gorsetem ozdobionym szwami. Na nadzwyczajne uroczystości był noszony fartuch rombkowy z takiego samego materiału co spódnica. Dziewczyny czesały się na uroczystości w jeden warkocz, w który zaplatały czerwone wstążki. Mężatki zaplatały włosy na okrągły drut, do którego przyczepiony był czepiec z koronką nad czołem; na uroczystości do czepca była doczepiana prześwitująca chustka. W niepogodę nosiło się kabat – krótki płaszcz, w zimie krótki kożuch bez rękawów sięgający do pasa. Starsze kobiety nosiły dłuższe kożuchy. Całość kobiecego stroju kończyły buty – kierpce lub ciżmy. Strój męski tworzyła koszula z grubego płótna, zapinana pod szyją metalową spinką, posiadająca szerokie rękawy (w nowszej wersji z wszytymi mankietami z czerwonego materiału). Na płócienne spodnie zakładano sukienne białe spodnie (portki), zdobione przy rozporkach kolorowymi sznurkami. Portki podtrzymuje skórzany pas z ćwiekami, którego szerokość świadczyła o pozycji i zamożności właściciela. Kożuszek bez rękawów sięgał do pasa; w zimie noszono kabat trzy-czwarte w kolorze czarnym, brązowym lub białym kroju kimonowego, przepasany czerwonym pasem. Obuwie tworzyły sukienne kierpce lub skórzane bogancze, na głowie noszono czarny kapelusz z równym rondem i orlim piórem. Taki „góralski” strój nosiło się dawniej w następujących miejscowościach: Lendak, Osturnia, Zálesie i Havka. Podobne odzienie, z ta różnicą, że z mniejszymi zdobieniami, spotykane też było w Czerwonym Klasztorze, Lechnicy, Haligovcach i, Leśnicy. Obecnie można zobaczyć jeszcze pojedyncze części tego stroju w Osturni, Lendaku i Ździarze. Archaiczny forma stroju ludowego długo utrzymywała się w miejscowości Jakubany. Charakterystyczne były sukienne spodnie męskie (chološne) na bokach z lamówką z ciemnego sukna i ciemnoniebieska sukienna kamizelka (brušľak) ozdobiona dwoma rzędami guzików. Kobiety nosiły białe spódnice, fartuchy z niebieskim nadrukiem i gorsety (lajbiki). Na głowie miały czepiec (kykľa) z wielkimi ząbkami nad czołem. Taki strój w różnych odmianach nosił się też w Plavnicy, gminie Kolačkov, Nowej Lubowli, dalej we wsiach takich jak Šambron, Malý Lipník, Legnava, Litmanová, Jarabina, Kremná, Hranične i inne.