Związek Polskiego Spisza (ZPS) to organizacja regionalna górali spiskich, powstała w 1990 r. na fali odnowy społecznej ruchu „Solidarności” i budowy społeczeństwa obywatelskiego po upadku struktur PRL.
Myśl o powołaniu na Spiszu organizacji regionalnej o podobnym charakterze jak Związek Podhalan na Podhalu, nawiązującej do idei Związku Górali Spisza i Orawy (1930-1939) można było zrealizować dopiero po upadku systemu komunistycznego. Członkami ZPS są mieszkańcy i przyjaciele Spisza, a stowarzyszenie ma charakter dobrowolny i niezarobkowy.
Zasadniczym celem organizacji od początku jej istnienia jest pielęgnowanie spuścizny historycznej ziemi spiskiej, wspieranie polskiej świadomości narodowej wśród jej mieszkańców oraz praca na rzecz rozwoju kulturalnego i gospodarczego Spisza, jako cząstki Państwa Polskiego. ZPS we współpracy z Gminą Łapsze Niżne prowadzi bibliotekę regionalną im. Jan Plucińskiego z/s w Łapszach Niżnych, podtrzymuje nawiązane kontakty ze środowiskami naukowymi i bibliotekami. Wspiera coroczne szkolne Konkursy Wiedzy o Spiszu i Podhalu organizowane od ponad 30. lat przez PTTK O/Gorce w Nowym Targu. Ważnym celem statutowym jest opieka nad kulturą regionu Spisza, jego spuścizną i stanem bieżącym oraz wskazywanie perspektyw rozwoju. Istotnym na co dzień jest krzewienie wiedzy o ziemi spiskiej wśród jej mieszkańców, o dziejach Spisza, gwarze górali spiskich, swoistych cechach kultury duchowej i bytowej tej ziemi, a także propagowanie jej dorobku w kraju i za granicą. Ponadto ZPS dąży do przywrócenie szacunku do spiskich rękodzieł artystycznych, starych tradycji pasterskich i rolniczych, z uwzględnieniem w nauczaniu szkolnym. ZPS współuczestniczył w wydaniu „Spiskiej Cytanki”, jako wyboru tekstów gwarowych, których autorami był również członkowie stowarzyszenia. Po konkursach środowiskowych w auli Podhalańskiej Państwowej Wyższej Szkoły Zawodowej w Nowym Targu ma miejsce gala finałowa Konkursu Czytelniczo-Plastycznego „GÓRALSKIE CYTANIE” Gwarowych Tekstów Literatury Regionalnej Podhala, Orawy, Spisza, Ziemi Zagórzańskiej, która jest pięknym przykładem współdziałania i prezentacji autentycznej kultury poszczególnych polskich grup etnograficznych.
Zabiegamy także o czystość krajobrazu górskiego, czystość powietrza i wody, o stan środowiska naturalnego i jego harmonię z działalnością wspólnot wiejskich. Dlatego wskazujemy warunki prawidłowego rozwoju przestrzennego wsi spiskich z przywróceniem lub renowacją budownictwa drewnianego. Działacze ZPS uczestniczą w festynach wiejskich i środowiskowych wydarzeniach kulturalnych (są to m.in. Spiskie Zwyki, Spiska Watra, Wielkie Spiskie Granie, Karnawał Góralski, Sabałowe Bajania), w organizowanych konferencjach popularno-naukowych o charakterze historycznym, są też autorami wielu publikacji lub recenzentami przewodników turystycznych. Turystyka bowiem, także jej promocja, staje się motorem gospodarczego rozwoju coraz większej liczby wsi. Patronem i pionierem promocji Spisza jest dla nas Jan Pluciński, krajoznawca i patriota polski.
Współpraca
Stowarzyszenie współpracuje blisko ze Związkiem Podhalan, Towarzystwem Przyjaciół Orawy, Polskim Towarzystwem Historycznym i ma podpisane porozumienia o współpracy z innymi organizacjami lokalnymi (choćby Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół i Klub im. Hr. Władysława Zamoyskiego” w Zakopanem, PTKK w Nowym Targu i OTG w Szczawnicy). Związek Polskiego Spisza współpracuje z samorządami; gminy Łapsze Niżne, Bukowina Tatrzańska i Nowy Targ oraz z samorządem powiatu nowotarskiego i tatrzańskiego. Działalność stowarzyszenia wspierają lokalne podmioty gospodarcze, członkowie i przyjaciele powstających nowych wiejskich stowarzyszeń. Utrzymuje kontakty Polonią poza granicami kraju, zwłaszcza w USA, na Węgrzech, w Czech i na Słowacji. ZPS, Związek Podhalan i LGD – Stowarzyszenie Rozwoju Spisza i Podhala podtrzymuje kontakty z samorządem mniejszości polskiej na Węgrzech i uczestniczy w dorocznym odpuście we wsi Derenk (teren parku Aggtelek), a także z węgierską Lokalną Grupą Działania Borsod-Torna-Gömör Egyesület z siedzibą w miejscowości Edeleny.
ZPS popiera też lokalne zespoły regionalne finansowane przez samorządy gminne, a działające w szkołach i w ramach gminnych ośrodków kultury. Wielu członków ZPS działa w samorządach, w podmiotach gospodarczych, we władzach LGD (Lokalne Grupy Działania Lider +) Współpraca ta pozwoliła wspólnie promować Spisz i Podhale, a przy akceptacji i wsparciu samorządu województwa małopolskiego przeprowadzić wiele projektów gospodarczych, turystycznych i wydawniczych. Od ponad ćwierć wieku (1991) ZPS wydaje czasopismo „Na Spiszu”. Działalność w Związku jest całkowicie społeczna, dotyczy to zarówno Zarządu jak i redakcji pisma „Na Spiszu”, a także zaangażowania członków w poszczególne przedsięwzięcia środowiskowe.